Islam en Vrijheid – een gedachtewisseling (1998)

Dit is een zéér beknopt verslag van de gedachtewisseling “Islam en Vrijheid” gehouden op 20 maart 1998 in het kader van het cultureel festival “Arabian Nights en Turkish Delights” georganiseerd door Cultuurcentrum VU Griffioen, Filmhuis Uilenstede, Studentenpastoraat Amsterdam i.s.m. Marokkaanse studenten en de Turkse studentenvereniging “Turquoise”.

Vele aanwezige moslims uit het publiek nemen de gelegenheid te baat om vragen aan de sprekers te stellen over (persoonlijke) islamitische kwesties waar men al een lange tijd mee rondloopt. In een land als Nederland kun je helaas niet zomaar even langs “je imam” als je met een vraag op islam-gebied rondloopt – het feit dat er die avond maar liefst twee imams aanwezig waren die het Nederlands machtig zijn is zo’n luxe voor de in het publiek aanwezige moslims, dat ook gespreksleider Tarik Pehlivan de druk niet meer aankan en de aanwezige moslims de VRIJHEID geeft om hun vragen over ISLAM af te vuren op de verbijsterde imams.

NB: In deze beknopte uitwerking van mijn aantekeningen komt alleen het thema “Islam en vrijheid” aan bod en niet de vragen uit het publiek die ergens anders over gaan. Daarom is het een zeer beknopt verslag geworden van een bijeenkomst die toch zo’n anderhalf uur heeft geduurd.

___________________________


ISLAM EN VRIJHEID
Een gedachtenwisseling

Sprekers: Abdulwahid van Bommel, Ibrahim Spalburg
Gespreksleider: Tarik Pehlivan
Lokatie: Filmhuis Uilenstede, Amstelveen
Datum: 20 maart 1998
Tijd: 19.40 – 21.15 uur

TARIK PEHLIVAN
‘Islam’. ‘Vrijheid’. Hoe verraderlijk kunnen woorden zijn? Achter de begrippen Islam en Vrijheid gaat een hele wereld schuil. Achter deze tafel heeft men daarover verschillende inzichten. U allen in de zaal ook. Dit symposium zal een gedachtewisseling worden. Géén debat. Het wordt een gedachtewisseling over hoe vrijheid wordt ervaren in het leven van gelovige mensen, in dit geval moslims. De centrale vraag van vanavond is: Kun je een islamitische identiteit combineren met vrijheid? Bijt het elkaar niet? Maar voordat we daar aan toe komen stellen de gasten zich eerst aan u voor.

ABDULWAHID VAN BOMMEL
Wat ik hier mis, met betrekking tot de islam, is het begrip ‘Gelijkheid’. Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap; die begrippen uit de Franse revolutie vind je ook terug in de islam. Oké, het begrip ‘Vrijheid’ is tegenwoordig wat ondergesneeuwd. Mijn verhaal is een ABCD-verhaal: Autobiografie Biografie Conflict Dialoog:
(A) In mijn tienerjaren was ik zo vrij als ik maar kon zijn. Het waren de zestiger jaren. Alles mocht. The Sky Was The Limit. Ik zette me af tegen alle normen en waarden die ik kreeg opgedrongen op school: een christelijk lyceum met docenten die mij verschrikkelijk oud leken. Het losmaken, het afzetten, kreeg onder meer gestalte in mijn deelname aan de muziekgroep Free Jazz Incorporated. Als achttienjarige kom ik in aanraking met de theorie van de islam, door het bijwonen van een lezing over de islam, georganiseerd door een groep Pakistanen. “Vreemd”, zou je kunnen zeggen, “dat is een vrije vogel”, zoals ik toen was, “dat die zich aangetrokken voelt tot de islam”. Die lezing had een zekere mildheid en een didactische benadering die mij trof. Het stak een haakje in mijn ziel. Tussen mijn achttiende en mijn drieëtwintigste hield ik mij los-vast bezig met islam, tot ik op mijn drieëntwintigste in aanraking kwam met een groep praktizerende moslims, en toen de keuze maakte voor de islam als mijn levenswijze.
(B) Voor de buitenwacht was dat een gek besluit. De islam werd beschouwd als een anachronisme. “Dat deed je vroeger, maar om het nu ook ècht te gaan doen…” In dit verband wil ik noemen de vijf belangrijkste begrippen die het islamitische mensbeeld bepalen: KHALIEFA het rentmeesterschap. Allah heeft een ieder van ons zorg voor Zijn schepping toevertrouwd. VRIJE WIL. FITRAH – de natuurlijke aanleg van de mens. ROH – de ‘Goddelijke Vonk’ die Allah in ieder van ons heeft ‘ingeblazen’. 'ABD – het dienaarschap van de mens ten opzichte van Allah
(C) Door de tegenstelling tussen de Europese cultuur en de islamitische cultuur ontstaat er een conflict. Hier in Europa wordt de islam beschouwd als een soort exotica, als folklore. Wanneer we nu de kennis over elkaar vergroten, zal het conflict verminderen door het ontstane wederzijdse begrip. Bij een ieder van ons, moslims en niet-moslims, zit de combinatie van vrijheid en sociale verantwoordelijkheid diep in onze genen. Geopenbaarde teksten kunnen ze ‘naar boven halen’.
(D) De D staat voor dialoog. Daar doen we vanavond wat aan.

IBRAHIM SPALBURG
Vrijheid is een breed begrip. Wordt dat begrip zoals vanavond gecombineerd met godsdienst, dan ligt daar gelijk de suggestie in van beknotting van die vrijheid. In mijn ogen is de vrijheids- en godsdienstbeleving per persoon. Dat wil zeggen: als persoon alléén ben je bezig met de invulling ervan.
In mijn jeugd was ik op zoek naar vrijheid, naar ongebondenheid. De moslims die ik op mijn weg ontmoette waren in harmonie en rust. Ze woonden in een dorp en ik kwam uit een grote stad. Ik wilde weg uit die stad en weg uit het ouderlijk huis. In dat dorp had ik een wijde horizon, het was er ruim. De moslims die ik daar ontmoette beleefden religie op een natuurlijke manier. Religie was geïntegreerd in hun dagelijks leven. Een gemeenschap waarin ook niet-praktizerende moslims werden geaccepteerd – dat zie je tegenwoordig niet zo vaak meer. Ik wilde graag tot die groep behoren: aan de harmonie die ik daar aantrof wilde ik wel deelnemen. Dus maakte ik al snel de keuze voor de islam zonder mij al te diep in de islam verdiept te hebben.
Nog steeds beleef ik de islam uit vrije wil. De islam moet je gevoel geven. Het moet geen belemmering zijn van je vrijheid. Edoch, vrijheid betekent voor mij NIET ‘er op los leven’, het betekent niet je-niet-bekommeren om anderen, het betekent niet geen plichtsbesef ten opzichte van de medemens. Zou dat alles wèl vrijheid zijn, dan wil ik die vrijheid niet.
De islam is voor mij geen beknotting, het belemmert mij geenszins in mijn persoonlijke ontwikkeling. Voor mij zijn de koran en de overleveringen van de profeet (vrede zij met hem) inspiratiebronnen. Het is belangrijk om die bronnen te vertalen naar het nu, naar de tijd waarin we NU leven! De beknotting van politieke vrijheid die je tegenwoordig vaak tegenkomt in islamitische landen is NOOIT de bedoeling geweest van islam. Mohammed, vrede zij met hem, was ook de POLITIEKE leider van zijn gemeenschap. Hij gaf ook vrijheid aan andere geloven.
Ieder mens heeft zijn zwakheden. Er kan een conflictsituatie ontstaan in jezelf als je over iets twijfelt: “Is dit nu toegestaan of niet?, “Is dit nu halal of haram?”. Dat heeft niet zo zeer te maken met islam als wel met de normen en waarden die je jezelf hebt opgelegd. Persoonlijk heb ik geen ervaring met vrijheid van seks. Ik ben gewoon getrouwd en heb kinderen. Wat de islam hierover zegt is voor mij bepalend. De koran en de overleveringen zijn daarin heel duidelijk.

___________________________


TARIK PEHLIVAN
Dat de leer van de islam geboden, verboden en regels kent, houdt dat niet al een beknotting in van vrijheid?

IBRAHIM SPALBURG
Nee, voor mij houdt het geen beperking of beknotting in. Ik heb zèlf gekozen voor die bepaalde manier van leven. Als ik wèl die beknotting zou voelen, dan zou ik een probleem hebben. Maar tot nu toe heeft dat probleem zich niet voorgedaan.

TARIK PEHLIVAN
Hoe ziet u dat? Vindt u dat er sprake is van een beperking van de vrijheid binnen de islam?

ABDULWAHID VAN BOMMEL
Het begrip ‘Vrijheid’ staat niet op zich. Na het verrichten van het gebed voel ik mij bevrijd. Bij het verbreken van het vasten, wanneer de avond valt tijdens de ramadan, dan voel ik mij bevrijd. Juist die belemmeringen… Ja, zonder onvrijheid is er geen vrijheid. Zonder (zelf)discipline is er geen (persoonlijke) vrijheid. In de Nederlandse maatschappij is het ‘consumentisme’ de algemene leefstijl. ‘Consumentisme’ houdt in: verslaving, aan wat dan ook; het is onvrijheid zonder zicht op vrijheid.

TARIK PEHLIVAN
Die vrijheid die u beleeft, na het gebed, na het verbreken van het vasten – zijn dat momènten van vrijheidsbeleving? Is die beleving niet permanent?

ABDULWAHID VAN BOMMEL
Dat klopt, ja.

___________________________


VROUW (1) UIT HET PUBLIEK
U zegt dat de islam geen beperking van de vrijheid inhoudt en dat als die vrijheid weg is, u dan een probleem heeft. Kunt u mij een concreet voorbeeld geven, wanneer voor u de vrijheid weg is?

IBRAHIM SPALBURG
Nee. Want dat die vrijheid er niet meer zal zijn, kan ik mij gewoonweg niet voorstellen.

VROUW (1)
Maar hoe brengt u uw beleving dan over aan iemand die niet zoveel weet van de islam?

IBRAHIM SPALBURG
Dat is een probleem. Vooral ook voor ouders bij de opvoeding van hun kind(eren). Je kunt je godsdienstbeleving probéren over te brengen, maar dat wordt niet altijd een succes. Het beste is om je eigen beleving duidelijk te maken via je daden: het Goede Voorbeeld.

___________________________


MAN (1) UIT HET PUBLIEK
Het vertroebelde beeld in de media van de islam, heeft dat iets te maken met de individuele normen en waarden van nu versus de normen en waarden van de islam zoals ze zo’n 1400 jaar geleden zijn geopenbaard?

TARIK PEHLIVAN
Abdulwahid van Bommel is een aantal jaren directeur geweest van de Nederlandse Moslim Omroep. Ik laat hem hierop een antwoord geven.

ABDULWAHID VAN BOMMEL
Wij, dat wil zeggen de moslims en niet-moslims in dit land, begrijpen elkaars taal niet. We begrijpen ook elkaars lichaamstaal niet: als een christelijke verkoopster in een winkel een gewaagd truitje aan heeft, kan dat truitje alleen signaal zijn naar haar eigen man en blijft ze gewoon een christen. Ik kan mij voorstellen dat een conservatieve Turk zo’n signaal verkeerd interpreteert.
Kijk naar de derde wereld en de moslimwereld. Daar vind je hiërarchische structuren en autoritaire macht; dit tegenover de democratische samenleving van bijvoorbeeld Nederland. Nederlandse economen gaan naar Azië voor inspiratie – en komen voorzichtig tot de conclusie dat ze hier in Nederland misschien wat autoritairder moeten worden in het bedrijfsleven. Aziatische en Arabische studenten gaan naar het Westen om inspiratie te putten uit het hier heersende individualisme. We tasten elkaars successen af. In Japanse bedrijven wordt de motivatie uit het collectief gehaald. Hier in het Westen moet elk individu zijn of haar motivatie uit zichzelf halen.
Uit sentimentele overwegingen was ik eens in Amsterdam tijdens Koninginnedag, wat natuurlijk op een teleurstelling moest uitlopen. Maar goed, wat me toen opviel toen ik op het Leidseplein stond en zo de Marnixstraat inkeek, dat bijna alle mensen blue jeans droegen. Nederlanders lijken wel collectief individualisten te zijn!

MAN (1)
Als er nu in de islam zo vast wordt gehouden aan normen en waarden die zo lang geleden zijn geopenbaard, waaruit bestaat die ontwikkeling dan?

IBRAHIM SPALBURG
Velen hebben een conservatieve indruk van de islam. het is maar hoe mènsen met de godsdienst omgaan, of het dan conservatief overkomt of niet. Een voorbeeld: het respect voor je ouders. Dat respect, daar kun je op verschillende manieren mee omgaan: respect voor je vader door hem op een voetstuk te zetten en hem niet kunnen of willen benaderen doordat hij ‘buiten bereik’ is, of je hebt respect voor je vader als vriend, als een gelijke. Zo heeft de islam de waarde van de vrouw herstelt. Achterstelling van de vrouw is niet volgens mijn islam. Of ik kan eigenlijk beter zeggen: überhaupt niet volgens de islam. De islam heeft bevorderd dat vrouwen deel gingen nemen aan het maatschappelijk leven.

VROUW (2) UIT HET PUBLIEK (een Nederlandse moslima)
Het deelnemen aan de maatschappij door vrouwen wordt alleen geaccepteerd als er een noodzaak voor is. Is die noodzaak er niet, dan verdwijnen de vrouwen weer uit beeld. Als er over de positie van de vrouw in de islam wordt gepraat, komen ze altijd met die verhalen over hoe het 1400 jaar geleden was enzo. U zegt dat de koran en de overleveringen van de profeet (vrede zij met hem) naar deze tijd moeten worden ingevuld. Voelt u zich niet beknot (in die invulling)?

IBRAHIM SPALBURG
Nee, niet beknot. Soms wel gefrustreerd, omdat ik in de omgang met mede-moslims die invulling naar deze tijd niet zie.

TARIK PEHLIVAN
Bent u teleurgesteld in uw mede-moslims? Omdat ze niet in staat zijn die ideale islam zoals jullie die beiden [Van Bommel en Spalburg] hebben ontdekt, te verwezenlijken?

IBRAHIM SPALBURG
Ik moet het hier, in Nederland, maken. Ik moet het NU maken. Maar ik zie niets in een zogenoemde ‘Nederlandse islam’.

MAN (2) UIT HET PUBLIEK
Moet er dan geen herinterpretatie plaatsvinden, omdat de omstandigheden nu heel anders anders zijn?

IBRAHIM SPALBURG
Je kunt de islam niet zomaar aanpassen! Die vijf fundamenten – de geloofsgetuigenis, de vijf verplichte dagelijkse gebeden, de armenbelasting, het vasten in de maand ramadan en éénmaal in je leven de pelgrimage naar Mekka – die vijf fundamenten die moeten blijven! Zonder deze fundamenten is er geen sprake van islam.

___________________________


VROUW (3) UIT HET PUBLIEK
Vanuit de christelijke traditie herken ik die tegenstelling tussen beperking en vrijheid. Hoe breng je daarin een evenwicht?

ABDULWAHID VAN BOMMEL
Een belangrijk begrip in de islam is sociale rechtvaardigheid. Die bereik je door gelijkheid te scheppen. Gelijkheid kun je bereiken door het beknotten van de vrijheid van anderen. Wat betreft de persoonlijke vrijheid: het is altijd schipperen tussen de voorschriften en je persoonlijk geweten. Per individu kun je verschillen in omgaan met de voorschriften. Ik persoonlijk ken situaties waarin ik niet de volledige sharia in mijn achterzak heb. En dan komt je persoonlijke geweten om de hoek kijken.